Бұл өзі сонау 1963 жылдары Есіктегі су тасқынынан шайылған қорғаннан кездейсоқ табылған олжа болатын. Сонымен, кезінде бүкіл әлемде қазақтың атын аспандатып, рухын шаттандырған керемет тосын жаңалық – ұлт мақтанышы көрерменнің көзайымына айналған, сол алтынға малынған асыл бекзатымыз кім болып шықты? Осы қорғанда 1969-71 жылдары зерттеумен айналысқан археолог-тарихшы К.Ақышевтің болжамы бойынша, Есік қорғаны б.з.б. V–IV ғасырларға жатады. Антропологтың анықтауынша, мүрденің жасы 16-18. Байпақов оны б.з.б IV ғасырдың аяғы, ІІІ ғасырдың басына жатқызып, жерленушіге 17-18 жас береді. Уақыт айырмашылығы ІІ ғасыр. Тап басып айту жоқ.

Алтын адамымыз жөніндегі бар тұжырым осымен шектеледі. Ертедегі Қытай жазба деректеріне үңілер болсақ, б.з.б. Іле бойында, жалпы Жетісу өңірінде үйсіндерден басқа іргелі мемлекет болмаған. Осы маңайдағы ұлыстардың түсін түстеп, қоныстарын түгендеп шыққан ежелгі Қытай тарихшылары Есікті орталық астанасы еткен құдіретті ұлы мемлекет — Үйсіндер ұлысы мекен еткендерін жазады. «Үйсін күнму Елжау би үздік шыққан көсем, қажырлы қаһарман, соғыс өнеріне шебер, ақылы асқан парасатты адам еді» (Көне қазақ тарихы. Алматы, 1993 ж. 68 б.).

Үйсіндердің гүлдену, өрлеу шағы да арғы мың жылдықтың ІІ-І ғ.ғ. болатын. «Алтын, күміс, асыл тастардан жасалған әшекей бұйымдар Үйсін мемлекетінің, қазақ халқының мәдениетінің өте жоғары болғанын көрсетеді» (Ақышев. Алматы, 1993 ж. 68 б.).

Сөйте тұра неліктен Ақышев бұл қорғандағы Алтын адам ханзаданы сонау сақтарға апарып телиді?

Қытай деректері үйсіндердің күшейген кезін былайша баяндайды: «Үйсіндер — батыс өңірдегі ең құдіретті мемлекет, олардың 120 мың түтін, 188, 8 мың сауытты әскері болған. Елжау бидің 10 ұлы болған, соның тақ мұрагері етіп белгілеген тұңғыш баласы жас шағында 22 жасында қайтыс болады. Елжау атамыз 5 әйелінен 23 бала көріп, соның оны тіреп тұра қалыпты…» (Қазақ тарихынан. Алматы, 1997 ж. 42 б.).

Мұны Бан Гу жазған «Батыс өңірі және Үйсін мемлекеті» кітабында (Үрімші, 1987 ж.) дәлелдейді. Елжау бидің екінші баласы «Дәру (Дулы) аса қабілетті әрі қолбасылыққа шебер еді» делінген онда. Бірақ Елжау тақ мұрагеріне осы баласын бекітпей, қайтыс болған баласының ұлы Жөншіні тағайындайды. Соған қарағанда, қайтыс болған үлкен баласы әкенің зор құрметі мен сүйіспеншілігіне бөленген деуге болады.

Ақышевтің зерттеулерін ары қарай талдап көрелік: «Ертедегі сақ дауіріндегі мүрделерден кездесетін сүйек-ет қалдықтары, табылған 31 ыдыс-аяқтардың бірінде де болған жоқ». (Ақышев, Алматы 1976 жыл, 2-бет) Ертедегі сақтардың жерлеу рәсімдерінде міндетті түрде арғы дүниеде ішіп-жейді деген ұғым бойынша қыш құмыра ыдыстарға ет тағамдарын салып,

кейде белгілі тұлғаларға арнап қойдың бүтіндей жамбас етін салатын болған. Бұл рәсім мұнда сақталмаған. Сақ, ғұн, үйсіндерден басқа бұл өңірде басқа ірі ұлыстар өмір сүрмегені белгілі. Ғұндардың жерлеу ғұрыптарында көсеммен бірге құлдар да жерленген, яғни тіптен басқаша.

Ал үйсіндердің жерлеу ғұрыптары бойынша да арғы дүниеде өмір жалғасады, ішіп-жейді деген ұғым болған. Бірақ ет тағамдары емес, жеңіл тамақ, сусындар қыш құмыраға толтырылып, бірге көмілген. Ханзаданың қабірінен табылған 31 қыш құмыра, 4 күміс тостағандарда тек сусындар мен жеңіл тамақтар қалдықтары болған. Демек, ғұндар мен сақтардың жерлеу дәстүріне келіп тұрған жоқ. Олай болса ол неліктен сақтарға апарып телініп отыр? Мұндағы жерленген сақ бекзадасы емес.

Ханзаданың мүрдесінен 15 м аралықта тағы бір көсемнің қатар қойылуы нені аңғартады? Жалпы дәстүр бойынша әрбір тұлға дара көмілуі керек. Басындағы қорған да жеке болуы керек. Жас ханзаданың әуел басында тұрғызылған қорғаны жеке болған. Кейін екінші тұлғаны жерлеуінен кейін біріктіріп, үлкен қорған тұрғызылған. Қорғанның ауданы 60 х 60, биіктігі 6 м., жалпы аумағы 8300 м3. Ақышев бұны екі мүрденің бір отбасынан шыққан жақын туыс екенімен түсіндіреді. Біздің айтпағымыз да осылай, бір қорғанның астында қатар жатқан қазақтың ұлы тұлғасы Елжау би мен оның тақ мұрагері, өмірден тым ерте өткен аяулы ұлының мүрдесі.

«Екі жерлеу де бір ғана жүз жылдықтың ішінде болған. Шеттегі қабірге қарағанда, ортада жерленген адам аса құрметті, лауазымды адам болуы тиіс. Екі мүрденің бір қорған астында орналасуы марқұмдардың бір отбасы мүшелері, туыс адамдар» (Ақышев, Алматы, 1978 ж. 6 б.). Ақышевтің бұл пікірімен толық келісуге болады.