Ответ:

§.  To‘liqsiz    fe’l.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  fe’l  va  fe’l  

bo‘lmagan so‘zlar bilan qo‘llanadigan edi, ekan, emish, emas, esa kabi  

to‘liqsiz  fe’llar  mavjud.  Bulardan  esa  to‘liqsiz  fe’li  bog‘lovchiga  

aylangan.  To‘liqsiz  fe’lning  edi,  ekan,  emish  shakllari  ham  harakat  

ma’nosiga ega emas. Ular mustaqil fe’llarga qo’shilib turli ma’nolarni  

ifodalaydi va mustaqil fe’llarni har xil grammatik vazifalarga xoslaydi.  

To‘liqsiz fe’llar ot, sifat, son, olmosh kabi mustaqil so‘zlarlar bilan ham,  

mustaqil fe’llar bilan ham qo‘llana oladi: bog‘ edi, shular edi,besh edi,  

go‘zal ekan, kelgan ekan kabi.  

To‘liqsiz fe’l har bir shaklining o‘ziga xos xususiyati bilan birga  

ularning  uchalasi  uchun  umumiy  bo‘lgan  xususiyatlar  ham  bor:  1)  

to’lnqsiz fe’llar mustaqil lug‘aviy ma’noga ega emas. Bu fe’llar tarixan  

- 310 -  

mustaqil  ma’noli  bo‘lsa-da,    hozirgi  paytda  o’z  ma’nosini  yo‘qotib,  

yordamchi  fe’lga  aylangan;  2)  to‘liqsiz  fe’l  o‘zicha  harakat  bildira  

olmasligi  sababli  fe’llarga  xos  bo‘lishsizlik,  daraja,  zamon  kabi  

ma’nolarga va bu ma’noni ifodalovchi shakllarga ega bo‘la olmaydi; 3)  

garchi  shaxs-son  qo‘shimchalari  to‘liqsiz  fe’lga  qo‘shilsa-da,    ular    

bildirgan  shaxs  ma’nosi  to‘liqsiz  fe’lga  emas, balki  mustaqil fe’lga  

tegishli  bo‘ladi:  xabardor  ekan+man,  xabardor  ekan+san,  bilgan  

edi+m, bilgan edi + ng; bilar emish+man, bilar emish+san.   Shu bois  

to‘liqsiz  fe’l yakka holda tuslanmaydi.  

  To‘liqsiz  fe’l  shakllaridagi  birinchi  tovush  (e)  noturg‘un,  u  ma’lum  

fonetik  sharoitlarda,  boshqa  tovushning  ta’siri  bilan  yoki  boshqa  

tovushga  o‘tishi  yoki  tushib  qolishi  mumkin.  Bu  hodisa,  ayniqsa,  

og‘zaki  nutqda  ko‘p  uchraydi:  ishlar+di,  ishlar+kan,  ishlar+mish;  

ishlagan+akan, ishlasa+ydi.      

   To‘liqsiz  fe’l  shakllari  uyushiq  kesimlar  uchun  umumiy  bo‘lganda  

oxirgi  kesim  tarkibida  qo‘llanadi.  Bu  kesimlar  turli  shakldagi  fe’llar,  

shuningdek,  otlar  bilan  ifodalanishi  mumkin:    U  Akmalning  iztirob  

chekib  yurganini  ham  bilar,    lekin  Gulsum    ona    bunchalik  fig‘oni  

chiqib  gapirishini birinchi ko‘rishi edi. (O. Yo.)  

Объяснение: